Yapay zeka destekli erken uyarı sistemi: Depremden 30 saniye önce gelen uyarıyla neler yapılabilir?

EDİS Türkiye CEO'su Ali Emre Erişen, Serhat Ayan’la Yeni Şeyler Rehberi’ne konuk oldu.

EDİS olarak faaliyetlerini tanıtan Ali Emre Erişen, depremin yayılma hızına ve mesafeye bağlı olarak 20 saniyeden 3 dakikaya kadar erken uyarı sağlayabildiklerini belirtti:

“EDİS Afet ve Deprem Sistemleri A.Ş. olarak yaklaşık 7 yıldır Yıldız Teknopark’ta faaliyet gösteriyoruz. İki yıldır hizmet veriyoruz. Biz, ülkemizde bulunan bazı fay hatları üzerine deprem istasyonları yerleştiriyoruz. Bu istasyonlar sayesinde depremi belli bölgelerde, bir dakikanın üstüne çıkan mesafede algılayıp hizmet verdiğimiz kurumlara aktif olarak gönderiyoruz. Deprem aslında patlama anında yukarı çıkış hızı 1.6 kilometre saniyede. Son Maraş depreminde de yeryüzündeki ilerleme hızı 3.43 kilometreyle ilerledi saniyede. Yani bu yıkıcı etki. Fiber internet, dünyada saniyede 7 buçuk tur atıyor. Biz fiber internet üzerinden kullanıcılarımıza erken uyarı gönderiyoruz. Deprem merkezine 350 kilometre uzakta olursanız, yaklaşık 100 saniyeniz oluyor. Son depremde ilk patlama ile kırılma anı arasında 24 saniye vardı. Kırılma yeri ile şehir merkezi arasında da birkaç saniye vardı. Yani eğer Maraş depreminde hizmet verebilseydik, 27 saniye öncesinde uyarıda bulunmuş olacaktık. Üstelik kırılma yaklaşık 80 saniye sürdü. Yani 211 saniyeye kadar uyarı süresi olabilirdi. Bu da 3 dakika üzerinde bir süre tanımış olurdu.”

Deprem anında gelecek erken uyarı sinyali ile örneğin binaların tahliye edilebileceğini yahut tek bir noktada toplanarak arama-kurtarma ekiplerinin 30 kat daha hızlı çalışmasının sağlanabileceğini kaydeden Erişen, projenin henüz vatandaşlara tam anlamıyla hizmet vermediğini, çalışmaların kurumsalda ve pilot noktalarda sürdüğünü vurguladı:

“Yarım saniye ile üç dakika arasında geçen bu zaman diliminde neler yapılabilir? O bölgedeki binaların çoğu dört kat ve altında. Bunlar için komple binayı boşaltmak mümkün. Tabii bazı bölgelerde binaları boşaltmak pek mümkün olmayabiliyor. Biz tabii bu süre zarfında yapılması en uygun şeyler üzerine yoğun şekilde çalışıyoruz. Vatandaşa henüz tam anlamıyla hizmet vermiyoruz, kurumlara veriyoruz. Uygulamayı halka nasıl vereceğimiz üstünde çalışıyoruz. Şu anda hızlı trenlere, tünellere, fabrikalara, sanayi merkezlerine, AVM’lere hizmet veriyoruz. Bu hizmeti yakın zamanda vatandaşa sunmak için de çalışmalarımızı yapıyoruz. Gaziantep’te bir ailemiz vardı. Erken uyarı aldı. Proje pilot olarak binlerce kişi tarafından kullanılıyor. Mesela bu aile şunu söyledi: Yıkılacak bir bina vardı hasarlı. O binanın sinyali geldi. Çocuklarla parkta oynarken sinyali alınca çocukları parktan çıkardı. Saniye farkıyla bina parkın üstüne yıkıldı. Molozların tozları üstlerine geldi. Böyle kullanıcılarımız var. Araştırmalar var. Bu araştırmalara göre deprem anında evinizde sadece bir noktada toplansanız ve arama-kurtarma ekipleri tek bir noktadan gelip arasa, normalden 30 kat daha hızlı çalışabiliyorlar.”

Sistemin on dönümlük alanlara istasyonlar şeklinde kurulduğunu ifade eden Ali Emre Erişen, en geç 2029 yılında tüm Türkiye’ye tam anlamıyla hizmet vermeyi planladıklarını söyledi:

“Bazı yerlerde on dönümlük araziler düşünün artı şeklinde. Buralara akselerometre denilen ivmeölçer ekliyoruz. Bunların yüzer metre kuzey, doğu, güney ve batı tarafına hat çekip birer istasyon kuruyoruz. On dönümlük arazilere yerleştirilen büyük bir istasyon olarak düşünebilirsiniz bunu. İstasyon başına birkaç yüz bin Euro maliyet oluyor. İstasyonları kurmak haftalar, aylar sürebiliyor. Yürüyerek gidilemeyen yerler var. Helikopterlerle veya deniz araçlarıyla gitmemiz gerekiyor. Hizmet zaten Çanakkale-Yalova gibi Marmara bölgesinde aktif olarak var. Yakın zamanda Bolu bölgesine de hizmet vermeye başlayacağız. Önümüzdeki yıl Ege bölgesi. 2029’a kadar da tüm Türkiye’de tam anlamıyla hizmet vermeyi hedefliyoruz.”

Kamudan, Yıldız Teknik Üniversitesi’nden ve Yıldız Teknopark’tan ciddi anlamda destek aldıklarını aktaran Erişen, kurumsala verdikleri iki yıllık hizmete değindi. Fabrikaların, gaz dağıtım tesislerinin, petrol istasyonlarının vs. erken uyarıyla birlikte otomasyonu durdurarak anında personellerini tahliye edebildiğini vurgulayan Ali Emre Erişen, şunları kaydetti:

“Kamudan tabii ki destek geliyor. Biz bunu kendi tarafımızda götürüyoruz. Üniversitemizin ve Yıldız Teknopark yönetiminin uzun dönemdir çok fazla desteği oldu. Birçok konuda yardımcı oldular. Bizim zaten Teknopark’ta birçok büyük firmamız var. Bankalar, teknoloji şirketleri vs. var. Maddiyat desteğinden de öte burada insan hayatına doğrudan dokunduğumuz için yapılan yardımların değeri çok büyük. Bilim kurulu toplandı şimdi. Bu hizmet vatandaşa nasıl verilecek? Verilecek mi? İnşallah aksilik olmazsa, bütün halka hizmet verebilecek bazı uygulamalar geliştirdik ve testlerini yapıyoruz. Bu sayede kaçabilecekler mi, kaçamayacaklar mı, kaçamayacaklarsa nerede toplanacaklar. Bunların çalışmasını yapıyoruz ve inşallah vatandaşa da hizmet sunacağız. Kurumsala şu anda aktif hizmet veriyoruz tabii. Türkiye’nin önde gelen holdingleri, şirketleri, üretim bantları, atölyeleri, fabrikaları, gaz tesisleri, petrol istasyonları vs. bir yılı aşkın süredir bunu kullanıyorlar. Gerektiğinde personeli boşaltıyor, fabrikayı ve otomasyonu durduruyor. Hızlı trenden tutun birçok metro istasyonuna, gaz dağıtım merkezine vs. aktif kullanılıyor. Bu haziran ayında ikinci yılımız dolacak. İnşallah vatandaşa da bu hizmeti vermek istiyoruz.”

Halka açılması planlanan uygulama ile gerek ziyaret edilen otel ve restoranların depreme hazırlık durumunun gerekse yaşadığınız evin deprem riskinin kullanıcılara iletileceğini belirten Erişen, deprem eğitiminin erken uyarı sinyali hizmetini alabilmek için zorunlu olması yönünde çalışmalar yapıldığını aktardı:

“Evinizi depreme hazırlamak da önemli. Uygulamamız içinde tehlike avı. Oradaki sistem üzerinden yapay zeka yardımıyla mevcut evinizin fotoğraflarını çekip depreme ne kadar hazır olduğuyla ilgili puanlama alabiliyorsunuz. Maraş depreminde Adıyaman’daki oteli hatırlarsınız. Mesela çocuğunuz kalıyor bir otelde. Telefonlarınızda uygulamamız varsa size bildirim gelecek ‘Şu anda çocuğunuzun kaldığı otelin yüzde 85 deprem riski olduğunu biliyor musunuz?’ diye. Veya Fatih’te güzel, tarihi bir restorana gittiniz. Orada oturduğunuzda size bildirim göndereceğiz. Bulunduğunuz binanın deprem riskini söyleyeceğiz. Çünkü insanlar bilmiyor. Aslında mahkeme yüzde 80 yıkım kararı vermiş ama bina sahibi dava yoluyla yıkımı durdurmuş. Beş yıldır mahkeme sürüyor. Yani depremde hayatını kaybeden ve yaralanan insanların 6 bini misafirlikteydi. Bu da önemli bir konu. Uygulamamızda bunun da uyarısını alacaksınız. Bu sadece hizmetlerden bir tanesi. Uygulama üzerinde AFAD tarafından hazırlanan deprem eğitimi var. Bu eğitimleri düzenli almanız lazım. Değilse erken uyarı sinyali alamayacaksınız. Buradaki maksat eğitimi de artırmak. Önemli olan sadece erken uyarı değil, o erken uyarı sinyaliyle ne yapacağınızı bilmek de önemli.”