Ortadoğu'da yeni tipte koronavirüs salgınının en fazla etkilediği ülkelerin başında İran geliyor. Pandemi henüz Batı ülkelerini vurmadan, Çin'den sonra salgının sıçradığı ülkede ölenlerin sayısı 5 bine yaklaşmışken, vaka sayısı 80 bini aşmış görünüyor. Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani salgın nedeniyle ülke ekonomisini kapatmaktan kaçınan tutumuyla dikkati çekerken, pek çok meclis üyesi siyasetçi ve yetkili de salgından payını aldı.
Ortadoğu'da nüfusu ve gelişmişliği nedeniyle Türkiye ile kıyaslanabilecek olan İran'daki koronavirüs krizini bölgeyi yakından izleyen ve Tahran'da görev yapmış gazeteci yazar Ramazan Bursa ile konuştuk.
‘İran’da tedbirlerin alınmasında gevşeklik yaşandı’
Ramazan Bursa'ya göre, İran'da koronavirüs ile mücadele iç siyasetin ve mücadelenin parçası haline getirildi. İran'da ilk vakanın ilan edildiği 19 Şubat'tan önce nüfusun enfekte olmaya başladığını, ancak 11 Şubat'taki İslam Devrimi'nin yıldönümü e 21 Şubat'taki parlamento seçimleri söz konusu olduğu için bunlara gölge düşmesinin istenmediğini söyleyen Bursa, bazı tedbirlerin alınmasında gevşeklik yaşandığının altını çizdi. Bursa, seçimlerin düzenlenmesine rağmen ülkede hala kesin sonuçların açıklanmadığı ve yeni üyelerle meclis organlarının seçilmediğini anımsattı. Bursa Türkiye'de durumun benzerlik taşıdığı görüşünde:
“İran’daki koronavirüs ile mücadele konusu İran iç politikasının ve politik mücadelesinin bir parçası oldu. Türkiye’de ilk vaka 10 Mart’ta ilan edildi, ilk ölüm de bir iki sonra ilan edildi. İran’da ise 19 Şubat’ta ilk vaka ilan edildi. 21’inde ise İran’da parlamento seçimleri vardı. 11’inde İran devriminin 41. Yılı kutlandı. Burada vakaların açıklandığı tarih, virüsün o ülkeye o tarihte geldiği anlamı taşımaz. Bu resmi olarak tespit tarihidir. Dolayısıyla Türkiye’de de İran’da da virüsün ilan edilen tarihten epeyce evvel o ülkelere geldiğini, belli bir halk kesimini enfekte ettiği kanaatindeyim. Dolayısıyla İran Sağlık Birimlerinin vaka tespitini daha önce yaptığı, 11 Şubat’ta yapılacak devrim kutlamaları ki aynı zamanda Kasım Süleymani’nin de katledilişinin 40. Gününe denk geliyordu. Bu kutlamalara ve anmalara gölge düşmesinin istenmediği ifade edildi. 11 Şubat İran devrimi meşruiyetini ispat ettiği veya meşru olduğunu savunduğu bir iki unsurdan biridir. Mesela Tahran’da 2 milyon insan yürüyor. Dolayısıyla bu virüsün birbirlerine geçmesini hızlandırabilir. Zaten 19 Şubat’ta vaka ilan edildi, 21 Şubat’ta da seçim yapıldı. Hala İran’da parlamento seçimi yapılmasına rağmen kesin seçim sonuçları ve parlamentonun yeni seçilen üyeleriyle diğer organları seçilemedi. Ali Laricani bu dönemde aday olmadı ama hala meclis başkanlığı görevinde. Parlamento hala başkan seçemedi ve toplanamıyorlar. 19 Şubat’tan sonra hızlı bir artış gözlendi. Bu da söylediğimizi destekler nitelikte. İran’da çok daha önceden virüsün yayıldığı ve belli bir bölümünü enfekte ettiğinden ilk vaka açıklandıktan sonra hızlıca yükseldiğine dair görüşlerin doğru olduğu kanaatindeyim. Türkiye’de çok tartışılmayan bir konu var; hatta İran ile uçuşların durdurulduğu dönemde Sağlık Bakanımız da bunu söylemişti. Fahrettin Koca, “Koronavirüsün ilk vakası Kum kentinde görüldü. Kum karantinaya alınırsa, uçuşları ve karadan geçişleri durdurmayacağız, eğer almazsanız durduracağız teklifini yaptım ama İran kabul etmedi” demişti. Uzun bir dönem de bazı tedbirlerin alınmasında gevşeklik yaşandı ve Kum karantinaya hiç alınmadı. Çok sonraları okullar tatil edildi ve şehirlerarası ulaşım aynı Türkiye’deki gibi yasaklandı.”
‘Ruhani salgın ile mücadelede yeteri kadar tedbir alamadı’
Bursa, bu süreçte Cumhurbaşkanı Ruhani ile Devrim Muhafızları arasında farklılıkların yaşandığını aktardı. Muhafızların Hameney'in kararı üzerine dükkanları kapatıp sokakların boşalacağını ilan etmesine Ruhani'nin itiraz ettiğini anımsatan Bursa, bu durumun gergiliği daha da arttırdığını belirtti. Bursa, Ruhani'nin sadece muhalefet değil reformcular tarafından da umursamazlıkla eleştirildiğini kaydetti:
“Ruhani’nin virüs ile mücadelede yeteri kadar tedbir alamadığını söyleyenler olmakla beraber bilinçli şekilde böyle bir tavır takındığını iddia edenler de oldu. Kendi iç politik dengeleri çerçevesinde böyle bir davrandığını söyleyenler var. Bunun detayları çok daha farklı. Ayetullah Hamaney virüs ile mücadeledeki dönük yetersizliğine dönük birtakım eleştiriler geldikten sonra, toplantılarda birtakım aksamalar olduktan sonra Ruhani ilk vaka açıklandıktan bir iki hafta sonra hayat önümüzdeki cumartesi normale dönecek diye açıklama yaptı. Dolayısıyla bugüne gelindi. Ama İran hala normale dönmüş değil. Onun üzerine Hamaney bir karar yayınlayarak mücadele Devrim Muhafızlarına belirleyici aktif bir rol verdi. Devrim Muhafızları da aynı şekilde bu mücadelenin bir parçası belki de ana merkezi haline geldi. Fakat burada da bir çatışma yaşandı. Bir taraftan Devrim Muhafızları dükkanların kapanarak sokakların boşalacağını ilan etti. İran’da Nevruz coşkuyla kutlanır, o dönemdi. Ama Ruhani çıkıp tam tersi bir açıklama yaparak, ‘Dükkanlar açılacak, kimsenin ticaretine mani olmayacağız ve sokaklara çıkanlara da engel olmayacağız’ dedi. İran iç politikası çok gergin ve serttir. Bunun gerginliği daha da arttırdığı kanaatindeyim. Ruhani bu tavrından dolayı umursamaz olarak göründü. Kendini destekleyen reformistler tarafından sert eleştirilere maruz kaldı."
'İran'da sağlık sistemi kamu ağırlıklı ve güçlü ama siyasi kapışma etkili oldu'
İran'da sağlık sisteminin ağırlıklı olarak kamu hastaneleri olmak üzere aslında güçlü olduğunu dile getiren Ramazan Bursa, ancak koronavirüsün tedbirlerin alınmasının gecikmesi eşliğinde sistemi zorladığı görüşünde. Yine de sistemin İtalya'da olduğu gibi çökmediğini, ölümlerin günlük 120-150 arasında değiştiğini belirten Bursa, artık tepe noktasından inişe geçtiği yolunda da haberler bulunduğunu aktardı:
"İran sağlık sistemi ağırlıklı olarak kamu hastanelerine yaygın, özeller de var. Ayrıca orduya bağlı sağlık birimleri var ve buralara bağlı hastaneler de mevcut. İran’da yaşanan şey İtalya kadar çok sert olmasa da daha düşük dozlu bir sağlık sisteminin çatırdaması oldu vakaların çokluğundan dolayı. Nitekim fuar alanları gibi bazı büyük alanları hızlı bir şekilde hasta tedavisine uygun hale getirdiler. İtalya’da sistem tamamen çöktü. Günlük 1000 üzerinde ölü haberleri geldi. İran’da öyle olmadı, daha düşük seviyelerde ölüm haberleri geldi. 120 ile 150 arasında günlük ölümler oldu. Türkiye’deki ölü sayısı son 2 gündür 3’lü rakamlara çıktı. İran’da son 2 gündür ikili rakamlara indi. 95’lerde seyrediyor. Bu da pik seviyesini görüp artık inişe geçtiği yönünde yorumlar yapılıyor İran’da. Sağlık Bakanlığı Sözcüsü Kıvanç Cihanpur da her gün yaptığı basın toplantısında birçok şehirde virüsün kontrol altına alındığını rakamlarla izah etmeye çalışıyor. Aslında İran sağlık sistemi bu krizi yönetebilirdi. Fakat zannedersem ötelemelerden dolayı hızlı bir artış yaşanınca, tedbirler de yetersiz olunca ve beklenenin ötesinde pik yapınca hastanelere olan yoğunluk ve salgın ile mücadelenin gergin ve sert iç politikanın malzemesi haline getirilmesinden dolayı bu mücadele birtakım sorunlar yaşandığı kanaatindeyim. Bu başarısızlığın temel nedenleri iç siyasete malzeme olması, geç adım atılması, tedbirlerin zayıf olması ve yaptırımlar da büyük katkı sunuyor."
'ABD yaptırımları sağlık sistemini zorlarken petrol fiyatlarındaki düşüş eklendi'
Bursa, İran'ı zorlayan diğer meselenin de ABD'nin yıllardır sürdürdüğü yaptırımları olduğunu anımsattı. Koronavirüs kriziyle birlikte petrol fiyatlarındaki büyük düşüşün de İran'ı etkilediğini belirten Bursa, bu yüzden de IMF'ye başvurulmak zorunda kalındığını dile getirdi. Bursa, Ruhani'nin ekonominin ve ticaretin durmasını ekonomik koşullar yüzünden istemediği görüşünü de aktardı.
"İnsan haklarına aykırı, insani değerleri yerle bir eden bir yaptırımla karşı karşıya İran uzun yıllardır. Çünkü sadece petrol satışına veya para transferine ambargo gelmiyor. Amerika bunları açıklamasa da İran’ın ilaca ulaşmasına da mani oluyor. İran’da kanserden ölen bir hayli insan var. Maddi imkanı olan yurtdışında tedavi olurdu. Olamayan ise İran’da bu tedaviyi göremezdi. Çünkü Amerikan ambargosu ve baskılarından dolayı tedaviyi sağlayacak ilaçlara ulaşmakta zorluk çekiyordu. Bugün de İran birtakım şeylere ulaşmakta zorluk çekiyor. Diğer taraftan İran ekonomisi yaptırımlardan dolayı zor durumda. Suudi Arabistan ve Rusya’nın arasında belli bir zamandır petrol üzerinden bir mücadele yaşanıyor ve petrol 20 dolara kadar inerek tarihin en düşük seviyesini gördü. İran ise zaten petrolü satamıyor, satınca da çok ucuza satmış oldu bu süreç içinde. İran zaten 2020-21 döneminde bir borçlanmaya gitmeyi düşünüyordu. 12 milyar dolardan 25 milyar dolara borçlanma öngörüsü vardı. Bundan dolayı da IMF’e başvurmuş durumda. Bu İran ekonomisinin de ambargo altında olması, tedbirlerin alınmasına mâni oldu. Yani İran ekonomisinin bel kemiği petrol ve doğal gazdır. Zaten ambargodan dolayı yeteri kadar gelir elde edemiyor. Dolayısıyla Ruhani virüs ile mücadele çerçevesinde ticaretin durmasına sıcak bakmadı. Onun için karantinalar, sokağa çıkma yasakları ve bazı alanların kapatılmasına müsaade etmedi diye düşünüyorum."
'Muhafızların cihazına İran Fizik Derneği itiraz etti, İranlılar daha fazla dalga konusu yaptı'
Devrim Muhafızları'nın korona virüsünü 100 metrede 5 saniye içinde tespit eden bir cihaz ürettiklerini açıklaması dünyada alayla karşılanırken, Bursa Sağlık Bakanlığı ile İran Fizik Derneği'nin hemen tavır koyduğunu anlattı. Bursa'ya göre İranlılar olayla ilgili daha fazla dalga geçtiler:
"Bu cihaz zaman içerisinde ilk olarak bakır bulma teknolojisi veya aleti olarak tanıtılmıştı. Daha sonra geçtiğimiz yıl uzaktan kaçak petrolü tespit eden bir alet olarak tanıtıldı. O zaman da görkemli bir tanıtım yapılmıştı. Şimdi aynı alet koronavirüs tespitine yaradığı şeklinde tanıtılınca dalga konusu oldu. İran Fizik Derneği de asla böyle bir şey söz konusu değil, bu ilmi bilimsel değil diye açıklama yapıldı. Yurtdışında da eleştiri konusu olmakla beraber İran içerisinde daha fazla dalga konusu oldu."
'İran ve Çin arasında koronavirüs gerilimi dikkat çekiciydi'
Bursa'ya göre İran Sağlık Bakanlığı Sözcüsü Kıvanç Cihanpur'un koronavirüsün yayılması konusunda Çin'i eleştiren söylemleri son derece dikkat çekici. Açıklanan istatistiklerle ilgili de iki ülke arasında gerilim yaşandığını anlatan Bursa, Çin'in İran'ı genel olarak desteklemesine karşın korona krizinde yeterli desteği vermediği görüşünü dile getirdi:
"Amerika’nın Çin’i suçlayan bir iddiası vardı, Çin dünyadan bilgi sakladı demişti. Kıvanç Cihanpur rakamları gerçekçi bulmadığını söyledi. Tam öyle söylemese de Çin’i bilgi saklamakla ve rakamları doğru aktarmamakla suçladı. Sonra Çin’in İran büyükelçisi sert bir yanıt verdi ve kavgaya dönüştü. Bugün tatlıya bağlanmış olsa da dikkat çekiciydi. Diğer taraftan Çin’in İran’a Türkiye kadar desteğinin olmadığını görüyoruz. Fakat Çin çok enteresan bir politika yürütüyor bu süreçte. Virüs ocak başında sadece Çin’deyken ve Çin bununla mücadele ederken, İtalya Çin’e tıbbi malzeme yardımı etti. Aynı virüs İtalya’yı sarstığı dönemde ve harıl harıl maske aradığı dönemde, Çin maskeyi İtalya’ya parayla sattı. Bugün Şam da birçok şeye ulaşamıyor, solunum cihazı problemi var. Çin, Suriye’de tüm ticaret talipken bu krizin çözülmesinde yükün ne kadarına talip? Çok azına talip görünüyor. Dolayısıyla Amerika’nın açıklamış olduğu rakamların doğru verilip verilmediği, bilgilerin zamanında aktarılıp aktarılmadığı bir tarafa İran ve Çin arasında yaşanan gerginlik ve sertleşmenin dikkat çekici olduğunu düşünüyorum. Tüm bu iyi ilişkilere rağmen Çin’in İran’a yeterli desteği vermediği kanaatindeyim.”
