NATO üyelerinden savunmadaki engelleri kaldırma sözü: Türkiye’ye hangi ülkeler yaptırım uyguluyor?

NATO Vilnius Zirvesi Bildirisi’nde yer alan “Müttefikler arasında savunma ticareti ve yatırımlarının önündeki engelleri uygun olduğu şekilde azaltacağız ve ortadan kaldıracağız” ifadesi dikkat çekti. Akıllara gelen soru ise ABD, Almanya, Fransa ve İtalya gibi NATO ülkelerinin bu taahhüde uyarak Türkiye’ye ambargoları kaldırıp kaldırmayacağı oldu.

11-12 Temmuz’da Litvanya'nın başkenti Vilnius'ta gerçekleşen NATO’nun liderler zirvesinde 90 maddelik sonuç bildirisi yayınlandı. Rusya ve Çin’i hedefe koyan; NATO’nun askeri olanaklarının ve etki alanının artırılmasını sık sık vurgulayan ve Ukrayna’ya desteğin çoğaltılmasını öngören bildirinin dikkat çeken maddelerinden biri de savunma sanayisine yönelik oldu.

2022’de gerçekleşen Madrid zirvesinden farklı olarak bu bildirinin 30’uncu maddesinde “Avrupa ve Atlantik ötesinde daha fazla savunma sanayi işbirliği de dahil olmak üzere ittifak genelinde güçlü bir savunma sanayii beklenen yeteneklerin sağlanması için gerekli olmaya devam etmektedir. Ayrıca, taahhütlerimiz, yükümlülüklerimiz ve süreçlerimiz ile tutarlı olarak, müttefikler arasında savunma ticareti ve yatırımlarının önündeki engelleri uygun olduğu şekilde azaltacağız ve ortadan kaldıracağız” ifadelerine yer verildi.

Bu konudan en çok muzdarip olan NATO müttefiklerinin başını ise Türkiye çekiyor. Ankara’nın özellikle son yıllarda Batı sisteminin aksine bağımsız bir dış politika yoluna girerek aldığı kararlar sonrasında ABD, Almanya, Fransa, İtalya, Kanada gibi birçok NATO üyesi müttefikleri Türkiye’ye ağır savunma sanayii yaptırım ve ambargoları uyguladı.

NATO üyesi ülkelerce halen Türkiye’ye yönelik uygulanan yaptırım ve ambargolar şöyle sıralanıyor:

Amerika Birleşik Devletleri (ABD)

Türkiye’ye savunma sanayisinde en ağır yaptırım uygulayan ülkelerin başında ise ABD geliyor.

ABD, Türkiye’nin Rusya’dan S-400 hava savunma sistemi tedarik etmesi üzerine 2017 yılında ABD Senatosunda kabul edilen “ABD’nin Düşmanlarına Yaptırımlarla Karşı Koyma Yasası (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act -CAATSA) yaptırımını Türkiye’ye karşı da uygulamaya koydu. Türkiye’ye karşı yürürlüğe sokulan CAATSA yaptırımları kapsamında; Savunma Sanayii Başkanlığı, dönemin SSB Başkanı Prof. Dr. İsmail Demir, dönemin SSB Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Faruk Yiğit, SSB Hava Savunma ve Uzay Daire Başkanı Serhat Gençoğlu ve SSB Hava Savunma ve Uzay Daire Başkanlığı Grup Müdürü Mustafa Alper Deniz listeye eklendi.

Yaptırımlarla SSB, ABD'den ihracat lisansı alamayacak, ABD'nin ve bağlantılı olduğu uluslararası finans kuruluşlarının kredilerinden faydalanamayacak. Yaptırım listesindeki kişilerin varsa ABD'deki mal varlıkları donduruldu ve bu kişilere vize kısıtlamaları getirildi.

Öte yandan ABD, Türkiye’yi üretim ortağı olduğu F-35 savaş uçağı projesinden de çıkardı.

Türkiye, toplam 100 adet geleneksek iniş-kalkış yeteneğine sahip F-35A tedarik etmeyi planladığını açıkladı. Bunlardan 30’unun siparişini de verdi. Türkiye’nin ilk iki F-35 uçağı için 21 Haziran 2018’de ABD’de Türk yetkililerinin de katılımıyla bir tören gerçekleştirilmişti. Bu tarihten itibaren Türkiye’nin uçak sayısı 6’ya ulaştı. Hatta Amerika’da Türk pilotların eğitimi de başlamıştı.

Ancak Beyaz Saray, 17 Temmuz 2019’da, Türkiye’nin Rus menşeli S-400 hava savunma sistemlerini teslim alması sebebiyle F-35 Programı’ndan çıkarılacağını açıkladı. Türkiye’nin yatırdığı 1 milyar 400 milyon dolarlık para ise henüz geri alınamadı.

Türkiye, buna karşılık ABD’den 40 adet Lockheed Martin yapımı F-16 savaş uçağı ve mevcut uçakları için 80'e yakın modernizasyon kiti satın almak için talepte bulundu. F-16 tedariki ise ABD Kongresi’nin onayı bekleniyor.

Öte yandan ABD’den ithal edilen çeşitli alt sistem ve bileşenler de bulunuyor. ABD bu ürünlerin ihracat izin alma süreçlerini de uzatarak projeleri sekteye uğratıyor. Önceki dönemde 3 veya 6 ayda alınan ihracat izinleri 1 yıla kadar uzuyor.

Kanada

Kanada, Türkiye’ye yönelik ilk ambargosunu, 2019'da Suriye'ye yönelik askeri harekata yanıt olarak başlatmış ancak taraflar arasındaki üst düzey görüşmeler sonucunda Haziran 2020'de bu kararından geri adım atmıştı. Ancak Ottawa yönetimi, İkinci Dağlık Karabağ Savaşı'nda Türkiye’nin Azerbaycan’a destek vermesi üzerine Türkiye'ye yeniden silah ambargosu uygulamaya başladı. Kanada’nın bu kararı almasının arka planında Türk firması Baykar tarafından üretilen BAYRAKTAR TB2 SİHA’ların, Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri tarafından Dağlık Karabağ’daki harekâtta aktif olarak kullanılması yer alıyor. Bu SİHA’larda Kanadalı L3Harris Wescam tarafından üretilen ve istihbarat, gözetleme, keşif (ISR) faaliyetleri için kullanılan WESCAM MX-15 kamera sistemi yer alıyordu. Bu yaptırım halen sürüyor.

Öte yandan denetim, vergi ve danışmanlık hizmetleri sunan KPMG tarafından yayımlanan raporda, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii AŞ'ye (TUSAŞ) ambargo uygulayan Telemus Sistemleri Inc. Şirketinin iflas ettiği açıklandı. Telemus, askeri insansız hava araçlarında kullanılmak üzere çok çeşitli elektronik destek malzemeleri üretiyordu.

Almanya

Türkiye’nin ilk milli tankı Altay ana muharebe tankında ilk olarak Alman MTU şirketinin ürettiği motor ve RENK şirketinin ürettiği transmisyon kullanılması planlandı. Prototip üretimleri de bu sistemler ile gerçekleştirildi. Ancak seri üretim aşaması için gerekli olan güç sistemleri, Alman hükümetinin ambargosuna takıldı. Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyine yaptığı askeri operasyonlar ambargonun arkasında yatan nedenlerin başında geliyor.

Fransa-İtalya

Türkiye’nin önemli ihtiyaçlarından biri olan uzun menzilli hava savunma sistemi konusunda Fransa ve İtalya ortaklığında SAMP-T projesi yürütülüyordu.

Türkiye, Fransa ve İtalya, 2017 senesinde Fransız-İtalyan konsorsiyumu EuroSam ile SAMP-T hava savunma sisteminin birlikte üretilmesini de içeren bir çalışma başlatmışlardı. 2018 başında ise 18 aylık bir tanımlama çalışması yapılması kararı verilmişti.

Ancak 2019 yılı sonuna doğru Türkiye'nin Suriye'de Barış Pınarı Harekatı'nı başlatması nedeniyle özellikle Fransa tarafından süreç aksıya alındı.

Bu konudaki önemli gelişme ise 24 Mart 2022’de Madrid'deki NATO Liderler Zirvesi’nde yaşandı. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve İtalya Başbakanı Mario Draghi ile görüşen Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, "Türkiye-Fransa-İtalya olarak üçlü attığımız adımları yeniden hayata geçirmek için çalışmalarımızı sürdürmeyi karar altına aldık” açıklamasında bulundu.

29 Mart 2022’de ise Fransa Savunma Bakanlığı’ndan bir heyet bu konuda Ankara’da temaslarda bulundu.

Ancak henüz bir gelişme kaydedilemedi.

İsveç, Finlandiya, Norveç ve Hollanda

Türkiye, İsveç ve Finlandiya ile NATO üyeliği kapsamında yürüttüğü görüşmelerde de uygulanan savunma yaptırımlarının kaldırılmasını talep ediyordu. Kağıt üzerinde iki ülke de bu yaptırımların kaldırılacağını ifade etti. Ancak fiili olarak uygulanıp uygulanmayacağı gelecek dönemde görülecek.

Öte yandan Norveç ve Hollanda da Türkiye’nin Suriye’deki operasyonlarını gerekçe göstererek Türkiye’ye ambargo kararı almıştı. İngiltere de daha önce aldığı yaptırım kararını kaldırdığını açıklamıştı.