İran, ABD’nin güç kaybettiği Afganistan ve Irak sahasında nasıl bir yol izleyecek?

İran'da Haziran ayında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanan İbrahim Reisi'nin yeni kabinesi göreve başladı. Peki, yeni dönemde İran dış politikada nasıl bir yol izleyecek? İran konusunda çalışmaları ile bilinen gazeteci Ramazan Bursa, Sputnik’e değerlendirdi.

İran’da muhafazakar aday Reisi’nin Dışişleri Bakanı Batı'ya karşı mesafeli politikaları destekleyen Hüseyin Emir Abdullahiyan oldu. Devrim Muhafızları Ordusu'na yakın olan nükleer anlaşmayı canlandırmak için Batı ile sürdürülen müzakerelere yön verecek. İran Atom Enerjisi Kurumu Başkanı olarak atanan Muhammed İslami de müzakerelerde masada olacak bir diğer isim. İslami’nin de yakın dönemde suikastle öldürülen İran'ın nükleer programında görevli Muhsin Fahrizade’ye yakın bir olduğu ifade ediliyor.

Sputnik’e değerlendirmelerde bulunan gazeteci Ramazan Bursa’ya göre İran, son birkaç yıldır, devrimin 40. yılı sonrasını yeniden kurguluyor. Bursa, “Sadece yeni hükümet üzerinden değil, son iki yılda devletin farklı yerlerine atanan yetkililere de baktığımızda bunu net bir şekilde görüyoruz” diyerek, ABD ile yürütülen nükleer müzakerelere dair şunları söyledi:

İbrahim Reisi, seçim döneminde müzakerelerin devam edeceğini fakat İran’ın haklarının gasp edilmesine müsaade etmeyeceğini söyledi. Donald Trump, 2017’nin Mayıs’ında nükleer anlaşmadan çekildiğinde, İran’ın balistik füze çalışmalarının da nükleer anlaşma kapsamı içine alınmasını amaçlıyordu. Onun için çıktı ve yeniden müzakereler başladı. Fakat İran buna yanaşmıyor. Dolayısıyla ABD çekildikten sonra anlaşma çerçevesinde uranyum zenginleştirme oranını peyderpey yükseltti. Ruhani döneminde İran’ın dış politikası büyük oranda nükleer anlaşmalara endeksli bir şekilde yürüyordu. Reisi ise İran’ın müzakelere devam edeceğini ancak müzakerelerin dış politikadaki ana ekseni oluşturmayacağını çok yönlü bir dış politika yürüteceklerini söyledi. Şimdi İran’da yeni hükümet nükleer müzakerelere devam edecek fakat burada ABD’nin eski nükleer anlaşmaya dönmeden İran’ın da taahhütlere uymayacağını söyleyebiliriz.

‘Ülkelerin işbirlikleri ve anlaşmazlıkları sahadan sahaya değişiyor’

İran'ın yeni Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan yeni dönemde, “komşularla iyi ilişkiler geliştirmeye” ve “Asya’ya odaklanacaklarını” ifade etti. Bu açıklamayı değerlendiren Bursa, şunları kaydetti:

Önümüzdeki dönemde tüm dünyanın dış politikasını ‘mutlak dostluk ya da mutlak düşmanlık’ üzerinden yürütmeyeceğini düşünüyorum. Ülkelerin işbirlikleri ve anlaşmazlıkları sahadan sahaya değişiyor. Bölgesel işbirliklerini yakın dönemde inşaa edilebileceği kanatinde değilim fakat hem bölgesel meselelerde hem de Afganistan özelinde Orta Asya’daki yeni gelişmelerde konusuna göre ortak hareket edileceği konusuna göre de rekabet ortamları oluşacağı kanaatindeyim.

İran’ın, Afganistan ve Irak politikası

İran’da yeni gelişmeler yaşanırken bir yandan da ABD, Afganistan’dan çekiliyor ve Irak’taki askeri varlığını azaltıyor. Ramazan Bursa, iki sahanın da farklı dinamikleri olduğunu söyleyerek şu değerlendirmelerde bulundu:

Irak’ta ABD işgalinde sonra Irak’ın tüm safhalarında İran bazen yoğun bazen daha az yoğunlukta bulundu. ABD’nin Irak’la bir anlaşması var dolayısıyla çekilmesi tekrar gelmeyeceği anlamına gelmiyor. Çekilince nereye gidiyorlar? Kuveyt, Katar ve Ürdün’deki üslerine dönüyorlar. Bundan dolayı ABD açısından askerlerini Irak’tan ziyade bu ülkelerde bulundurmasında çok büyük bir fark yok. Çünkü istediği zaman hava harekatı yapabilecek potansiyele sahip. ABD askelerinin Irak’tan çekilmesi İran’ın dolduracağı bir boşluk oluşturmuyor. Dolayısıyla İran, Irak üzerinde çok güçlü bir ülke, ABD de gücünü devam ettiriyor. Dolayısıyla bundan sonra Irak üzerindeki ABD-İran çekişmesi daha çok politik mücadeleler üzerinden olacaktır. Afganistan’da ise İran, 2015 sonrasında Taliban’la ilişki geliştirdi. Bu ilişki daha sonra Taliban heyetinin İran ziyaretiyle görünür hale geldi. Afganistan’ın Şii nufüsunun yaşadığı bölgelere, Taliban, çatışmasız bir şekilde anlaşarak girdi. Afganistan Şii’lerinin önde gelen isimleri de birkaç gün önce Kabil’de Taliban heyetiyle görüştü ve Taliban’ın kuracağı hükümete destek vereceklerini söylediler. Afganistan’daki ilişkileri daha çok İran Devrim Muhafızları’na bağlı Kudüs Gücü komutanı olan İsmail Kaani geliştirdi. Fakat bu ilişkilerin niteliği ve niceliğine baktığımızda İran’ın Irak ve Suriye sahasıyla kıyasladığımız zaman o oranda belirleyici olmadığını görüyoruz.

Bursa, “ABD, Çin ve Rusya’nın Afganistan’daki yeni siyasal sistemin oluşmasında ve ticaretin yeniden inşasında etkili olacağını düşünüyorum. İran da Afganistan’da etkili olmak ve ticaret yürütmek istiyorsa muhakkak Rusya ve Çin ile işbirliği halinde bunu yapacaktır. Bunun da sinyallerini görüyoruz” diye de ekledi.