'Nijer'de neler oluyor' kılavuzu: Fransa'nın sömürgeci yolunun sonu

Afrika'nın kuzeybatısındaki askeri darbe, AB güçlerini vatandaşlarını Nijer'den tahliye etmeye sevk etti. Kargaşanın arkasında ne var, durum nasıl gelişiyor, neden Nijer cumhurbaşkanının devrilmesini kınayanlar arasında en çok ABD ve Fransa'nın sesi çıkıyor?

26 Temmuz'da Nijer Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayı, ulusal televizyonda yayımladığı açıklamayla, Cumhurbaşkanı Muhammed Bazum'u devirdiklerini, sınırları kapattıklarını ve bir sonraki duyuruya kadar sokağa çıkma yasağı uyguladıklarını ilan etti.

Bazum'un ofisi, başta ordunun isyancıları desteklemediğini iddia etti, ancak daha sonra Nijerya Silahlı Kuvvetleri komutanlığı Cumhurbaşkanlığı Muhafızlarıyla dayanışma açıkladı.

Fransız basını, isyanın nedeninin Bazum'un Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayı'nın Komutanı General Omar Tchiani'yi görevden alma planı olabileceğini öne sürdü.

28 Temmuz'da Tchiani, yeni kurulan Vatanı Koruma Ulusal Konseyi (CNSP) Başkanı olarak devlet televizyonuna çıktı.

Los nigerinos se cansaron del saqueo francés y yanqui. Aparecen banderas rusas espontáneamente entre la población para sacar el imperialismo de África.https://t.co/kw7RbFeean

— Carlos Almenara (@carlosalmenarav) August 2, 2023

30 Temmuz'da 15 üyeli Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS), 'Nijer'in fiili hükümetine gözaltındaki cumhurbaşkanını göreve geri getirmesi için bir hafta mühlet verdiğini, aksi takdirde ülkede düzeni yeniden sağlamak için askeri müdahale dahil tüm önlemleri alabileceğini' açıkladı.

ECOWAS, Nijer'e tüm mali yardımı durdurdu, isyanın arkasındakilerin, ailelerinin ve destekçilerinin mal varlıklarını dondurdu, Nijer ile üye ülkeler arasında ticari uçuşları yasakladı. Fransa ve AB de Nijer'e mali yardımı kesti.

Pazar günü başkent Niamey'de sokaklara dökülen binlerce kişi ECOWAS ve Fransa'yı protesto etti. Protestonun büyük kısmını Fransa'nın Niamey Büyükelçiliği önünde gerçekleştiren kitle, bir Nijer haber sitesine göre CNSP'yi destekleyen sloganlar attı.

Yeni Nijer liderliği, halka, Nijer'i 60 yılı aşkın süre sömürgeleştiren Fransa ve ECOWAS'a karşı protesto çağrısı yaparken, 'Batı liderliğinde askeri işgal olasılığı' bulunduğuna dikkat çekti.

31 Temmuz'da darbenin sözcülüğünü yapan Yarbay Amadou Abdramane, devlet televizyonunda yaptığı açıklamada, 'devrik hükümetin Bazum'un serbest kalması amacıyla Fransa'ya cumhurbaşkanlığı sarayına saldırı düzenleme yetkisi verdiğini' iddia etti. Abdramane, söz konusu yetkinin eski Dışişleri Bakanı Hassoumi Massoudou tarafından imzalandığını söyledi. Fransa Dışişleri Bakanı Catherine Colonna süratle iddiaları reddetti.

Nijer'in devrik cumhurbaşkanı halen ikametgahında tutuluyor. Sputnik'e konuşan Afrika Birliği Komisyonu Başkanı Musa Faki Mahamat, Bazum'un 'iyi olduğunu ve kendini iyi hissettiğini' söyledi.

Yönetime el koymaya ne yol açmış olabilir?

Fransa'nın 2014'ten beri Afrika'nın Sahel bölgesinde sürdürdüğü Barkhane Operasyonu'na yönelik ulusal hoşnutsuzluktan kaynaklanan sorun bir kaç yıldır fokurduyordu. 27 Kasım 2021'de Nijer'in batısında protestocular bir Fransız askeri konvoyuyla çatıştığında en az 2 kişi öldü ve 18 kişi yaralandı. 18 Eylül 2022'de Niamey sokaklarına dökülen Nijerlilerden bazısı Rusya bayraklarının yanısıra "Suçlu Fransız Ordusu defol" ve "Barkhane'nin sömürge ordusu gitmeli" yazılı pankartlar taşıdı.

Fransa, Ocak 2013'te Tuareg isyancılarla İslamcı savaşçılardan oluşan koalisyonun Mali'deki ilerleyişini durdurmak gerekçesiyle askeri birlik göndermesinden beri Sahraaltı Afrika'da askeri varlığını artırmıştı. Terörle mücadele operasyonu bahanesiyle Mali, Burkina Faso, Nijer, Çad ve Moritanya'ya konuşlandırılan toplam Fransız askeri sayısı 5500'ü buldu.

Fransız askeri müdahalesi, 2011'de yine Fransa'nın önayak olmasıyla NATO'nun Libya'yı yok etmesinin hemen ardından geldi. NATO destekli cihatçıların Muammer Kaddafi hükümetini devirmesiyle Libya'da çıkan iktidar boşluğu ve kaos, bölgede daha fazla istikrarsızlaşmaya neden oldu.

Barkhane Operasyonu'nun hedeflerine ulaşmada büyük ölçüde başarısız olması ve Afrikalı liderlerin tepkisini çekmesi nedeniyle, Fransa, Haziran 2021'de başladığı Mali'den çekilmeyi Ağustos 2022'de tamamlayarak kuvvetlerinin çoğunu Nijer'e getirdi.

Niamey'de üslenen 1500'e yakın Fransız askeriyle Nijer, Fransa'nın yeni askeri üssü haline getirildi. Nijerlilerin yanısıra Mali ve Burkina Faso dahil diğer Sahel ülkeleri, bölgedeki Fransız askeri varlığına karşı protestolar başlattı.

Dolayısıyla halkın cumhurbaşkanına karşı hoşnutsuzluğunun arka planında Bazum'un Fransız liderliğiyle yakın bağları olabilir.

Darbeyi en güçlü kim kınadı?

Nijer'deki askerin yönetime el koyması karşısında alarm zilleri çalan Batılı ülkeler arasında en çok seslerini çıkaranlar ABD ve Fransa oldu. Washington ve Paris, Nijer'de askeri varlıklarını muhafaza ediyor. Bölgede terörle mücadele operasyonları yürütme bahanesiyle Nijer'de yaklaşık 1000 ABD askeri ve 1500 Fransız askeri bulunuyor. ABD ve Fransız yetkililerin açıklamalarında, 'Nijer'de demokrasinin yeniden tesisi ve Bazum'un yeniden iktidara getirilmesine' vurgu yapıldı.

Batı'nın Bazum'a desteğinin gerisinde ne var?

2016-2020 arasında içişleri bakanı olan Muhammed Bazum, Şubat 2021 seçiminde oyların yüzde 55'ini almasından beri cumhurbaşkanı olarak görev yapıyordu. Bazum, Sahel bölgesinde az sayıdaki Batı yanlısı liderden biri olarak görüldüğünden, Nijer, Batı ülkeler için kilit müttefik haline geliyordu.

Fransa Temmuz 2021'de sanal Sahel G5 zirvesi düzenlediğinde, Mali, Burkina Faso, Çad, Moritanya liderleri çevrimiçi katılıp ekranda boy gösterirken, Elysee Sarayı'na davet edilip Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ile fiziksel olarak yan yana duran sadece Bazum'du. Şubat 2022'de Macron yeniden Nijer'in 'merkezi önemini' vurgularken, Fransız basını 'mantık evliliği' benzetmesi eşliğinde 'Paris'in son çare Nijer'e sarılmaktan başka seçeneğinin bulunmadığına' dikkat çekti.

🇳🇪 "We have uranium, we have diamonds, we have gold, we have oil, and we live like slaves?
We won't accept it. The French base in Niger must leave." pic.twitter.com/TMdXQWww0P

— Maria (@real1maria) August 2, 2023

Gelgelelim Eylül 2022'de Sputnik'e konuşan Afrikalı gözlemcilerin belirttiği gibi, Fransa, Niamey ile gelişen ilişkilerine rağmen sıradan Nijeryalıların zihinlerini ve kalplerini kazanmayı başaramadı.

Nijer Fransa için neden önemli?

Fransa, Nijer'deki varlığını sürdürmeye çalışıyor, çünkü karayla çevrili Sahra altı ülkesi, dünyanın en büyük yedinci uranyum üreticisi.

Fransa Jeoloji ve Maden Araştırma Bürosu'nun (BRGM) 1957'de Nijer'de keşfettiği uranyum, başkent Niamey'in 900 km kuzeydoğusundaki Arlit ve Akokan kasabalarının yakınında çıkarılıyor.

Nijer'in uranyum yatakları, nükleer enerjide uzmanlaşmış çok uluslu Fransız grubu Areva (artık Orano) tarafından uzun süredir sömürülüyor. Areva (Orano), Nijer'de yılda yaklaşık 3000 ton uranyum çıkarıyor.

Bu uranyum, Fransız nükleer santrallerinin yıllık ihtiyacının üçte birini karşılıyor.

En çok nükleer enerji santraline sahip ülkelerden biri olan Fransa, 56 nükleer reaktörlük filosu sayesinde elektriğinin yüzde 70'inden fazlasını nükleer enerjiden elde ediyor.

Mali, Burkina-Faso ve şimdi de Nijer'in Fransa'yı bölgeden atmak için bastırdığı düşünülürse, Paris ve Fransız enerji şirketleri ciddi bir ikilemle karşı karşıya kalabilir.

Nijer ABD için neden önemli?

ABD, Nijer'deki militan gruplara karşı terörle mücadele operasyonlarında Nijer hükümetini ve Fransız ordusunu desteklemek gerekçesiyle 10 yılı aşkın süredir Nijer'deki askeri varlığını sürdürüyor.

ABD askerleri, Aralık 2004'te sona eren ve terörle mücadelenin yanısıra silah ve uyuşturucu kaçakçılığına odaklanan eski Pan Sahel Girişimi (PSI) üzerine inşa edilen eski adıyla Kalıcı Özgürlük Operasyonu-Trans Sahra (OEF-TS) olan Ardıç Kalkanı Operasyonu çerçevesinde 2006'da Sahel'e konuşlandı.

Dahası, ABD, Sudan'dan Mali'ye, Libya'dan Nijerya'ya dek Sahel ve Doğu Afrika hakkında istihbarat toplamak için Nijer'de iki insansız hava aracı üssü bulunduruyor.

ABD ana akım medyası, Nijer'i, 'ABD'nin istihbarat toplama platformu' olarak adlandırıyor.

Fiili Nijer hükümetini kim tanıdı?

Batı Afrika ülkesi Gine, Nijer'de askeri yönetime el koymayı destekleyen ilk ülke oldu.

Gine Ulusal Uzlaşma ve Kalkınma Komisyonu, 'yeni fiili Nijer hükümetinin Nijer ve alt bölgede istikrar ve rızayı garanti etmek için mümkün olan her şeyi yapacağından emin olduğu' açıklamasını yaptı.

Gine hükümeti, Nijer'e uygulanan ECOWAS yaptırımlarının, 'sorunu çözmek için seçenek olamayacağı gibi Nijer sınırlarını aşabilecek insani felakete yol açabileceği' uyarısını yaptı.

Ardından Burkina Faso ve Mali geçiş hükümetleri, ortak açıklama yapıp, Nijer'in yeni fiili liderliğini desteklediklerini duyururken, 'Nijer'e yönelik herhangi bir askeri müdahalenin Burkina Faso ve Mali'ye savaş ilanı anlamına geleceği' uyarısında bulundu. 'ECOWAS'ın Nijer'e askeri müdahaleye kalkışması halinde Burkina Faso ve Mali'nin üyelikten çekileceğini' belirtti.

Nijerliler neden Rusya bayrağı taşıyor?

Radyo Sputnik'e konuşan Stratejik Kalkınma Fonu Uzmanlar Konseyi Başkanı Igor Şatrov, Mali ve Burkina Faso'nun Nijer'e askeri müdahalede bulunulmamasına dair uyarılarının, 'öncelikle hala bölge üzerinde kontrol sağlamaya çalışan Fransa'ya yönelik olduğunu' belirtti.

Şatrov, "Artık Nijer'in Batı yanlısı, Fransız yanlısı cumhurbaşkanı devrildi" diyerek şu değerlendirmeyi yaptı:

"Elbette tüm detayları bilmiyoruz, ancak bu askeri darbede Rusya'nın herhangi bir katılımı olmadığını düşünüyorum. Ve oradaki Rusya bayrakları halkın ruh halinin bir yansıması. Batı'ya alternatif olarak Rusya, etrafta kol gezen ruh bu."

"Genel olarak, şu sıra Afrika'da çok ilginç bir oldu gözlemlenmekte: Rusya yanlısı ve Sovyet yanlısı duyguların canlanması. Afrika ülkelerinin iç işlerine karışmama konusunda, benzer bir açıklamayı Fransa'ya yönelik de yapmamız gerektiğini düşünüyorum. Afrika devletlerinin bağımsızlığını ve 'Afrika sorunları-Afrika çözümleri' ilkesini desteklemeliyiz."